حمام شاه حیدر شهر گهرو#بختیاری#
•
حمام شاه حیدر یکی از بناهای ارزشمند تاریخی شهر گهرو :
ایرانیان از دیر باز به بهداشت فردی و نظافت شخصی بعنوان یک آموزه ملی و دینی توجه خاصی داشتند، پاکیزه بودن بدن علاوه بر یک امر فردی یک آیین مذهبی و از مناسک دینی جهت شرکت در مراسمات دینی و اجتماعات مذهبی محسوب می شد، قبل از اسلام پیروان آیین مهر و زردشت توجه ویژه‌ای به پاکیزگی داشته و آب مظهر و نماد پاکیزگی و از قداست خاصی برخوردار بود، بعد از اسلام هم جهت انجام تکالیف و وظایف دینی نظافت فردی از اهمیت مضاعفی برخوردار گردید، اهمیت نظافت در اسلام به قدری بود که پیامبر اسلام فرمودند: النظافه من الایمان، از قدیم الایام در همه مناطق یکجانشین اعم از شهرها و روستاهای کشور حمام‌های عمومی ساخته شدند، وجود حمام یکی از پارامترهای اصلی تمدن و فرهنگ در هر منطقه ای محسوب می‌شد، ابتدا در قریه گهرو یک باب حمام در شرق دبستان فعلی مریم گهرو وجود داشت، که مربوط به دوره صفویه بود و آب مورد نیاز آن از قنات موسوم به ارمنی تامین می شد، که طی جنگ های بین بختیاری ها و بلوردی ها کاملا تخریب شد، سپس در دوره قاجاریه به همت محمد رضا خان چالش تری حاکم وقت چهارمحال ( که قلمرو حکمرانی وی از گردنه رخ تا گردنه سولگان و از شیخ ششبان تا نقنه بود ) و مشارکت مردم حمام موسوم به شاه حیدر در مکانی گود ساخته شد تا آب به سهولت بر آن مسلط و سوار شود، آب مورد نیاز حمام از جوی مشهور به جو شبدر تامین می گردید که آب بوسیله اوشناری (نهری کوچک) از حیاط های فعلی عبدالمجید رئیسی محمد قلی رئیسی، ابولقاسم محمودی و لهراسب اخوان عبور می کرد و به منبع آب حمام ریخته می شد، و بوسیله تنپوشه ( تموش) یا لوله های سفالی به خزینه منتقل می گردید و جهت آب بندی و عایق کاری دیگ تا خزینه از از موم زنبور عسل و پارچه کرباس استفاده می کردند و سپس روی آن با لایه نازکی از ساروج پوشانده می شد، ساختار حمام شاه حیدر گهرو طاق و گنبدی است که مرکز هر گنبد نور گیر های تعبیه شده بود که روشنایی حمام در روز با نور طبیعی تامین می شد، و گنبدها روی ستون های سنگی قطور بنا شده بودند، کف ستون ها قلع و سرب ریخته شده بود تا در موقع زلزله مقاومت لازم را داشته باشند، مصالح مورد استفاد در ساخت حمام سنگ، آجر و ملاط خاصی بود، ملاط مخلوطی از آهک، خاک رس، خاکستر،، گچ و شن بود تا در برابر آب و رطوبت مقاومت داشته باشند و داخل حمام را هم با آهک پلاستر و سفید کرده بودند، کف حمام نیز با تخته سنگ های تراشیده و مسطح مفروش شده بود، بافت ساختمان حمام شاه حیدر گهرو دارای قسمت های ذیل می باشد:
* درب ورود و خروج که مستقیم به طرف خیابان باز نمی شد، که دو دلیل اساسی داشت، یکی حفظ تعادل جریان هوا که هوای سرد در زمستان مستقیم وارد حمام نشود و دیگری اینکه با باز شدن درب حمام افراد داخل حمام که معمولا برهنه بودند از بیرون قابل دید و مشاهده نباشند درب ورودی و خروجی دارای دالان و چند پیچ و خم بود.
* سرد خانه یا رختکن که وسط آن دو حوض قرینه وجود داشت و اطراف آن سکو های بود برای نشستن و استراحت نمودن افراد مسن و گذاشتن البسه و بقچه حمام و زیر سکوها غرفه‌های کوچکی وجود دارد جهت گذاشتن کفش ها افراد
* گرم خانه حمام که از دو قسمت تشکیل شده بود یکی محلی برای نشستن و چرک کردن و گپ زدن و دیگری خزینه ای بود به طول حدود 5 متر و عرض 4 متر و عمق 1/5 متر که یک طاقچه داشت برای گذاشتن اطفال کف و دیواره های خزینه با ملاط آهک، شن، ماسه و موی بز و موم زنبور عسل و پارچه کرباس کاملا عایق کاری شده بود تا آب به کف و دیوارها نفوذ نکند و سطح آن با سنگ های تراشیده شده و صاف فرش شده بود و یک مجرای داشت که آب خزینه جهت رعایت بهداشت هفته ای یکبار تخلیه و توسط این مجرا به رودخانه وارد می شد، و با آب آهک ضد عفونی می شد و دو باره آبگیری می گردید،
* هیمه دان (انبار) که محلی بود برای ذخیره هیزم و سوخت لازم برای گرم کردن آب حمام مانند: کنده چوب، بوته خار و خاشاک، گون، که از صحرا می آوردند و کمره که از فضولات حیوانات تهیه می شد،
* تون یا آتش دان که دارای یک دیگ بزرگ مسی به قطر حدود 80 سانتیمتر بود که زیر آن آتش روشن می کردند تا آب گرم شود و به خزینه منتقل گردد،از تین تا زیر گرم خانه تونل های وجود داشت که دود و حرارت تین داخل آنها جریان پیدا می کرد که منجر به گرم شدن کف گرم خانه حمام می شد، دود و حرارت پس از طی تمام تونل‌ها از دودکش بلا می رفت، که به این تونل ها چپیله یا گربه رو می گفتند،
* سقاخانه جهت رفاه حال و رفع تشنگی افرادی که به حمام می آمدند مخصوصا در فصول بارندگی که آب رودخانه گهرو گل آلود و غیر قابل شرب می شد، به همت فردی خیر بنام حاج خدا کرم رئیسی فرزند کربلای علی کرم خریداری و وقف حمام گردید، که بعد از لوله کشی آب شرب در حمام سقا کارکرد جدیدی پیدا کرده است، معمولا افرادی که مشکلی پیدا می کنند جهت رفع مشکلات و بر آوردن حاجات خود اطراف سقا شمع روشن می نمایند و به آن دخیل می بندند که به زبان علمی همان شیء شدگی محسوب می شود،
غسالخانه: جنب حمام شاه حیدر گهرو یک باب مرده شور خانه وجود داشت به طول تقریبی 7 متر و عرض 5 متر که دارای یک حوض بود که آب آن از آب حمام تامین می شد که ابتدا فرد متوفی را داخل آن می انداختند و شستشوی می دادند ، یک تخته سنگ به طول حدود دو متر و عرض یک متر بود که جنازه را روی آن خوابانیده و غسل می دادند و یک سکو داشت برای کفن کردن میت که متأسفانه هم اکنون کامل تخریب شده است.
کارکنان حمام :
* حمامی شخصی بود که مدیریت، اداره، هماهنگی و کل مسؤلیت حمام به عهده او بود و بزرگان روستا سر خط (قرارداد) را بنام او می نوشتند،
* تونچی فردی که وظیفه اصلی او گرم کردن و تامین سوخت مورد نیاز حمام در طی سال و هر چند روزی یکبار گرفتن چرک، کف و آشغالهای روی آب و تمیز کردن خزینه بوسیله یک کفگیری که دسته بلندی داشت،
* دلاک و کیسه کش که ضمن چرک کردن و شستشوی افراد (مرسوم بود کیسه کش بخاطر اینکه افراد قدر زحمات او را بدانند چرک های قسمت های مختلف بدن آنها را جمع آوری کرده و جلو چشمش به زمین می ریخت) صورت افراد را اصلاح می کرد و هر کسی هم که تمایل داشت مشتمالش می کرد
وسایل مورد نیاز برای حمام رفتن: بقچه، لنگ، قطیفه، کیسه، لگن یا تاس حمام، سنگ پا، سفیداب، پیه گاو، صابون، و...
حمام رفتن برنامه و زمان خاصی داشت که از حدود ساعت 8 صبح تا عصر مخصوص زنان روستا بود و از عصر تا پاسی از شب رفته و قبل از اذان صبح تا 8 صبح ویژه مردان و هر موقع خان و خانواده او در گهرو ساکن بودند هر چند روزی یک روز حمام در قرق خان و خانواده وی بود، اجرت حمام به دو روش پرداخت می شد یکی افراد کشاورز که بصورت جنسی بود و هنگام برداشت محصول هر خانواده ای بر اساس بعد خانوار چند من گندم و جو و یک بار شبدر یا یونجه به آنها می داد، روش دوم نقدی بود که اشخاص خوش نشین می پرداختن افرادی هم که پول نقد نداشتن معمولا یک قرص نان یا یک عدد تخم مرغ یا سایر اجناس را پرداخت می کردند،
کارکردهای آشکار و پنهان حمام :
مهمترین کارکرد آشکار، حمام محلی بود جهت شستشوی و نظافت بدن علاوه بر این کارکرد آشکار حمام دارای چند کارکرد پنهان هم بود مانند: * یکی از مراسمات عروسی بردن عروس و داماد به حمام عمومی بود،* حمام مکان و پاتوقی بود برای درد دل کردن و گپ زدن افراد با یکدیگر مخصوصا زنها * از عزا در آوردن صاحبان عزا بعد از مراسم چهلم متوفی رسم بود یکی از زنان فامیل یا وابستگان سر خیر شده زنان خانواده متوفی و اقوام نزدیک را به حمام می بردند و به مو های سر آنها حنا می بستند تا از حال و هوای عزا بیرون بیایند و همچنین یکی از مرد های فامیل یا وابستگان مرد های خانواده صاحب عزا و بستگان نزدیک آنها را به حمام می بردند تا صورت آنها را اصلاح کنند این اصلاح سر و صورت سمبل و نماد پایان عزا محسوب می شد* در مراسم عاشورا افرادی که می خواستند قمه بزنند صبح روز عاشورا به حمام می رفتند و با تیغ ابتدا موهای جلو سر خود را می تراشیدند و بعد یک نفر که تجربه داشت با قمه یک ضربه به فرق آنها می زد تا خون جاری شود سپس در طی مسیر دسته گردانی آن شخص آرام روی همان قسمت بریده شده قمع می زد تا کمی خون جاری شود و پس از پایان مراسم هم قمه زنان دسته جمعی به حمام می آمدند، خون سر خود را می شستند و روی زخم را می بستند و به خانه می رفتند.
شایان ذکر است حمام شاه حیدر شهر گهرو که مربوط به اوایل دوره قاجاریه می باشد، که در تاریخ 1387/10/15 با شماره 24220 به ثبت آثار ملی کشور رسیده است.